Η λέξη τιμωρία στην αντίληψη κάποιων ανθρώπων θυμίζει, λανθασμένα, την εκδικητική συμπεριφορά του «ισχυρότερου» προς το «λιγότερο ισχυρό» ή τον «ανίσχυρο», ως «απάντηση» του «ισχυρού» σε μια συμπεριφορά του «λιγότερο ισχυρού» την οποία ο «ισχυρός» δεν αποδέχεται.Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για τιμωρία αλλά για μεθόδους μείωσης της «μη επιθυμητής» συμπεριφοράς (στην προκειμένη περίπτωση) ή ενθάρρυνσης-ενίσχυσης της «επιθυμητής» (σε άλλες περιπτώσεις) συμπεριφοράς.
Οι πράξεις που ενοχλούν το γονέα, συνήθως, είναι δυνατό να μειωθούν ή να αποθαρρυνθούν όταν ο γονέας μειώνει στο παιδί του κάτι ευχάριστο ή όταν του αυξάνει κάτι δυσάρεστο, ως αντίδρασή του στη συμπεριφορά του παιδιού. Παραδείγματος χάρη, όταν το παιδί αρνείται να σταματήσει να ρίχνει το φαγητό του στο πάτωμα, ο γονέας θα μπορούσε να αντικαταστήσει τη σοκολάτα που θέλει το παιδί (μείωση κάτι ευχάριστου για το παιδί) με κάτι που συστήνεται από τους ειδικούς στα θέματα της διατροφής.Το παιδί για κανένα λόγο δεν πρέπει να στερείται οποιοδήποτε μέσο ικανοποίησης των αναγκών του.Στο συγκεκριμένο παράδειγμα η σοκολάτα δεν είναι απαραίτητη στη διατροφή του παιδιού, αλλά «υποχώρηση» του γονέα, η οποία ευχαριστεί το παιδί.Είναι σημαντικό η «τιμωρία» να χρησιμοποιηθεί από το γονέα αφού εξαντλήσει κάθε μέσο που μπορεί να χρησιμοποιήσει.
Αρχικά, ο γονέας μέσω της συζήτησης μπορεί να εξηγήσει στο παιδί για ποιο λόγο να αποφεύγει τη συγκεκριμένη συμπεριφορά.Σε περίπτωση που η «λανθασμένη» συμπεριφορά επαναλαμβάνεται ο γονέας μπορεί να οριοθετήσει τη συγκεκριμένη συμπεριφορά («Αν σπάσει το παιχνίδι που πετάς στο πάτωμα δεν θα πάρεις καινούριο»).Σε αυτό το παράδειγμα ο γονέας, πέραν του ότι οριοθετεί τη συγκεκριμένη συμπεριφορά, «ωθεί» το παιδί στο να «αποφασίζει» και να λαμβάνει το ίδιο το παιδί την ευθύνη των αποφάσεών του.Αν δεν μειωθεί η αρνητική συμπεριφορά με αυτούς τους τρόπους, η «τιμωρία» ίσως να μπορούσε να συμβάλει σε αυτό.Στην ουσία η «σωστή τιμωρία» είναι η σωστή ανταπόκριση του γονέα στη μη επιθυμητή συμπεριφορά που παρουσιάζει το παιδί.Δηλαδή, το παιδί, ανάλογα με τον τρόπο που ο γονέας του θα ανταποκριθεί στη συμπεριφορά του, είναι δυνατό να μάθει «ξεχωρίζει» την «ορθή» από τη «λανθασμένη» συμπεριφορά και πλέον «έχει τη δυνατότητα να επιλέγει» την ορθή συμπεριφορά.Ο τρόπος που ο γονέας αντιδρά στην πράξη (του παιδιού) που τον ενοχλεί έχει ως σκοπό να δώσει στο παιδί τη δυνατότητα να καταλάβει ότι η συμπεριφορά του δεν ήταν σωστή, και όχι να «εκδικηθεί» το παιδί για την πράξη του.
Σχετικά με τις μεθόδους μείωσης των μη ευχάριστων συμπεριφορών που παρουσιάζει το παιδί, κάποιες φορές, ορισμένες δυσάρεστες (για το παιδί) μέθοδοι «χρησιμοποιούνται» για να μειώσουν αυτές τις συμπεριφορές.Παραδείγματος χάρη, ο μαθητής που ενοχλεί στο μάθημα (μη ευχάριστη συμπεριφορά), τιμωρείται με αποβολή (δυσάρεστη κατάσταση για το μαθητή).Σε τέτοιες περιπτώσεις για κανένα λόγο δεν πρέπει να «χρησιμοποιείται» κάποια μέθοδος που άμεσα ή έμμεσα να λειτουργεί επιβαρυντικά (ως μορφή εκφοβισμού) στο παιδί.Όπως φαίνεται στο συγκεκριμένο, το παιδί γνωρίζοντας ότι η συμπεριφορά που παρουσιάζει θα έχει αρνητικό αντίκτυπο για το ίδιο (π.χ. αποβολή) είναι πιο προσεκτικό στη συμπεριφορά του.
Η ενίσχυση-ενθάρρυνση μιας συμπεριφοράς θα μπορούσε να παρατηρηθεί όταν ο γονέας επιβραβεύει μια συμπεριφορά ή όταν μειώνει κάτι δυσάρεστο για το παιδί.Παραδείγματος χάρη, όταν το παιδί είναι φρόνιμο στο τάξη ο δάσκαλος μειώνει την ύλη του διαγωνίσματος.Με αυτό το τρόπο ενισχύεται–ενθαρρύνεται η συγκεκριμένη (θετική) συμπεριφορά.Επιστρέφοντας στο θέμα της επιβράβευσης, ο γονέας χρειάζεται να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στο πότε και πώς να επιβραβεύει το παιδί.Στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού είναι χρήσιμο και ωφέλιμο για την αναπτυξιακή του πορεία, το παιδί (μέσω των συζητήσεων με το γονέα του) να αντιλαμβάνεται και να ξέρει ποια συμπεριφορά είναι σωστή και ποια συμπεριφορά δεν είναι (και γιατί συστήνεται να την αποφεύγει), και όχι να έχει σωστή συμπεριφορά με σκοπό την επιβράβευση.Η «διάκριση» μεταξύ της ορθής και της μη ορθής συμπεριφοράς συμβάλλει, επίσης, στην ανάπτυξη της κριτικής ικανότητάς του παιδιού.
Συχνά, αρκετοί γονείς αναρωτιούνται πώς μπορούν να οριοθετήσουν την αντίδραση των παιδιών όταν χρειάζεται να διαβάσουν για το σχολείο.Για να είναι πιο αποτελεσματική η προσήλωση του παιδιού στα σχολικά του καθήκοντα ο γονέας χρειάζεται να βοηθήσει το παιδί να σχηματίσει θετική άποψη για το σχολείο και τη σημασία του πριν το παιδί πάει στο σχολείο.Στην πορεία του χρόνου είναι αναμενόμενο το παιδί να αντιδράσει είτε στο φόρτο εργασίας είτε σε οποιοδήποτε άλλο θέμα αφορά το σχολείο.Ο γονέας μπορεί να συζητήσει με το παιδί αυτά τα θέματα και να δείξει κατανόηση, και στη συνέχεια να προσπαθήσει να «επαναφέρει» το παιδί στους σχολικούς του στόχους.Με αυτό τον τρόπο δεν θα χρειαστεί να οριοθετηθεί η οποιαδήποτε αντίδραση του παιδιού σχετικά με το σχολείο.
Αν το παιδί, για οποιοδήποτε λόγο, δεν θέλει να «ασχολείται» με το σχολείο θα χρειαστεί διερευνηθούν οι λόγοι που συμβάλλουν σε αυτό, ώστε να ακολουθήσει η σωστή αντιμετώπιση.Επομένως, για να «αγαπήσει» το παιδί ξανά το σχολείο χρειάζεται να είναι γνωστοί οι λόγοι που το «απομάκρυναν» από το σχολείο, ώστε να ακολουθήσει η δέουσα αντιμετώπιση του θέματος.Η εστίαση του παιδιού στους σχολικούς του στόχους δεν σημαίνει ότι το παιδί θα ασχολείται μόνο με το σχολείο και να αγνοούνται ή να θεωρούνται δευτερεύουσες οι ανάγκες του για παιχνίδι, έξοδο, ξεκούραση, ύπνο κλπ.
Η «τιμωρία» δεν συστήνεται να «χρησιμοποιείται» εύκολα προς το παιδί.Σε αρκετές περιπτώσεις, ίσως είναι καλύτερα οι πιο πάνω μέθοδοι να «χρησιμοποιούνται» από το γονέα μετά από σοβαρή σκέψη και αφού ο γονέας έχει εξαντλήσει όλα τα μέσα (π.χ. συζήτηση) για τη μείωση αυτών των συμπεριφορών.Είναι σημαντικό, επίσης, ο γονέας να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στην «τιμωρία» που θα θέσει στο παιδί.Η «τιμωρία» για κανένα λόγο δεν πρέπει να είναι εκφοβιστική συμπεριφορά.
Η λανθασμένη «τιμωρία» προς το παιδί είναι δυνατό να έχει αρνητικές (και σε ορισμένες περιπτώσεις – ενδεχομένως – μη προβλέψιμες) συνέπειες για το παιδί.Παραδείγματος χάρη, όταν ο γονέας αρνείται να ακούσει το παιδί, αυτό είναι δυνατό να «περιορίσει» το παιδί να «καταφεύγει» στο γονέα του όταν το παιδί το χρειάζεται.
Αναφέρεται παρενθετικά ότι ένα «λάθος» που ενδεχομένως να συμβαίνει σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ο γονέας να υποκύπτει στις συμπεριφορές του παιδιού του οι οποίες τον ενοχλούν ή να αρκείται στο να ακούσει μόνο τη λέξη «συγγνώμη» στις κατ’ επανάληψη και μετά από πολλές συζητήσεις του γονέα με το παιδί για αυτές τις συμπεριφορές.Η απολογία είναι σημαντικό να «δίνεται» από το παιδί, αλλά (σε αυτές τις περιπτώσεις) η ικανοποίηση του γονέα μόνο στην απολογία του παιδιού, θα μπορούσε να δώσει στο παιδί την εντύπωση ότι μπορεί να «προβαίνει» ελεύθερα σε όποια συμπεριφορά θέλει, για την οποία επανορθώνει μόνο με την απολογία.Με το να υποκύπτει ο γονέας στις συγκεκριμένες συμπεριφορές του παιδιού, ίσως να αφήνει το παιδί να καταλάβει ότι μπορεί να «προβαίνει» σε όποια συμπεριφορά («ορθή» ή μη) επιθυμεί χωρίς οριοθέτηση.
Με αυτό τον τρόπο θα μπορούσε να ενισχυθεί στο παιδί η εντύπωση της «μη ορθής (επιθυμητής)» συμπεριφοράς.Παραδείγματος χάρη, αν κάποιο παιδί δεν λαμβάνει υπόψη τις συζητήσεις που έχουν προηγηθεί μεταξύ του ιδίου και του γονέα του (στο συγκεκριμένο θέμα) και επιμένει ρίχνει το φαγητό του στο πάτωμα, μόνο η απολογία από μέρους του παιδιού δεν μπορεί να βοηθήσει στη μείωση ή στον τερματισμό αυτής της συμπεριφοράς.Αντιθέτως, το παιδί ενδεχομένως να γίνεται πλέον βέβαιο ότι μπορεί ελεύθερα να ρίχνει το φαγητό του στο πάτωμα, αφού το μόνο που θα χρειαστεί να κάνει είναι να απολογηθεί.
Ο μέθοδοι μείωσης ή ενίσχυσης–ενθάρρυνσης της συμπεριφοράς αποσκοπούν στην διαπαιδαγώγηση του παιδιού.Είναι σημαντικό οι εν λόγω μέθοδοι να τίθενται σωστά με σκοπό τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού και τη αποφυγή των αρνητικών συνεπειών που επιφέρει η λανθασμένη «τιμωρία».Εξίσου σημαντικό είναι οι εν λόγω μέθοδοι να «χρησιμοποιούνται» όταν ο γονέας πιστεύει ότι χρειάζεται.
Στυλιανός Κωνσταντίνου
Εγγεγραμμένος Κλινικός Ψυχολόγος